** พระพิศาลธรรมพาที (พระพยอม กัลยาโณ)
เท่าที่มองเห็นก็ถือว่า เป็นต้นแบบ เป็นตัวอย่างของสังคมที่ยังรักษาความสมถะ เรียบง่าย มักน้อย สันโดษ ตรงนี้ถือว่าเป็นสิ่งที่น่ารักษาไว้ให้ดีต่อไป เพราะว่าเป็นตัวอย่าง ในยุคที่ คนกำลังอยู่ในภาวะฟุ่มเฟือย อย่างชาวสันติอโศก รักษาตรงนี้ไว้ได้ อย่างน้อยก็เป็นตัว กระตุก กระตุ้นเตือนให้เกิดฉุกคิดว่า เขาอยู่แบบนั้น ทำไมเขาอยู่ได้ ทำไมเขาสุขสบายได้ ทำไมเรา ต้องอยู่ต้องกิน ต้องใช้กันเกิน โดยเฉพาะ การไม่ใช้ส่วนเกิน ถือว่าเป็นสิ่งที่ดี มีประโยชน์ ถึงตรงนี้ น่าจะเรียกว่าเตือน น่าจะเรียกว่ารักษาให้ดี เป็นต้นแบบต่อไป เป็นตัวอย่าง

เป็นกลุ่มที่เป็นทุกขานุคติบุคคล ทำตัวอย่างตรงนี้เป็นเรื่องที่ขาดแคลนในยุคปัจจุบัน ที่มี แต่การแข่งขัน การฟุ้งเฟ้อฟุ่มเฟือย แล้วส่วนอื่นที่จะทำกันต่อไป ที่สำคัญก็คือเรื่อง การขยาย พื้นที่ ให้มีพื้นที่เกษตร ให้มี พื้นที่ของชุมชนอีสาน อยากเน้นไปทำสาขาทางอีสาน สู้กับเรื่อง มอมเมาขี้เหล้าขี้ยาของคนอีสาน ซึ่งถือ เป็นเรื่องเสียหายที่สุด ทำงานไปก็ไม่เหลือ อะไรเก็บ เพราะว่าไปกินในส่วนเกินที่ไม่ต้องกิน อันนี้อาตมาเอง ก็กำลังจะไปเปิดสาขา ที่บุรีรัมย์ ก็อยาก จะช่วยกัน แล้วก็อยากจะทำอะไรเพิ่มเพื่อเกษตรกรไทยอยู่รอด เช่น ทำปุ๋ย ชีวภาพ ทำอะไรดีอยู่แล้ว แล้วต่อไปตั้งงบไว้ก็จะดีเหมือนกัน

อย่างเวลาลองกองเขาขายไม่ได้ ลำไยเขาขายไม่ได้ อาจจะช่วงอื่นเราไม่ใช้อะไรมาก ช่วงที่ ผลเกษตร ออกมาเยอะ ชาวบ้านเขาขายไม่ได้ อยากให้ลองทำ อาตมาลองคิดอยู่ ยังไม่มี โอกาส ทำได้เต็มที่ คือ ตั้งกองทุนไว้ เกษตรกรคนไหนไม่กินเหล้า ไม่เล่นการพนัน จะไปช่วย ซื้อมา แต่ถ้าเกษตรกรคนไหน ติดอบายมุข งอมแงม เราก็จะไม่ช่วยซื้อ เป็นการต่อรอง

เครือข่ายสันติอโศกเป็นเครือข่ายที่ใหญ่ เหมือนอย่างธรรมกายที่เขาทำ เราเชื่อว่าเกษตรกร หลายศูนย์ หลายเจ้า ที่จะระบายของในสวนออกมา ไม่ต้องนั่งร้องไห้เมื่อคราวคับขัน มองไม่ออก ไม่น่าเสียใจ ลงทุน ไปตั้งมากมาย เพราะว่าสันติอโศกมี Power มีพลัง สามารถ จะแจกจ่ายไปคนละครึ่งกิโล ก็สามารถ ช่วยให้ชาวสวน ชาวไร่ชาวนารอดตายไปเยอะ หากช่วยสังคม ขยายออกไปช่วยกัน ก็เอาศีลธรรมเป็นหลัก ใครไม่มีศีลธรรม มัวแต่เพลินกับ อบายมุข ก็ไม่ซื้อ พอเขาเล่าลือไปว่าพวกสันติอโศก มาช่วยซื้อผลไม้ คนที่มีศีลธรรม มันก็จะทำให้คนอื่น อยากมีศีลธรรมบ้าง มันก็จะทำให้ศีลธรรมกลับมา ก่อนที่โลกจะวินาศ เพราะว่า เครือข่ายของสันติอโศก คนมากขึ้นๆ ก็ต้องช่วยให้ดี ได้เพิ่มขึ้น

# มีอะไรที่จะแนะนำบ้างไหมคะ?
- ดูสถานการณ์ให้มันกลมกลืน ผสมผสานสัมพันธ์กับกลุ่มต่างๆได้เพิ่มขึ้นก็ยิ่งดี เวลาเกิด อะไร จะได้มี แนวร่วมกันได้มากขึ้น เวลาบ้านเมืองคับขัน เวลาสังคมจะล่มจม เราไปโดดเดี่ยว อยู่คนเดียวก็จะลำบาก แต่เรา ก็ต้องรักษาจุดแข็งของเราไว้ แสวงจุดร่วม สงวนจุดต่าง ให้มันมากขึ้น จนกระทั่งเราสามารถ ร่วมกิจกรรม กับสังคมได้ทุกกลุ่ม ทุกฝ่าย ก็ทำให้เรามี Power ในการทำงานได้ดีขึ้น

** ภิกษุณีธัมมนันทา
# ชาวอโศกในสายตาที่ท่านเห็นตอนนี้เป็นอย่างไรบ้างคะ ?
- คิดว่าการปฏิบัติในกระบวนการเคลื่อนไหวของเรานั้นนะคะ เราก็เคลื่อนไหวไปข้างนอก นะคะ แต่ข้างในใจ ของเราแต่ละคนนั้น เราต้องมีสันติจริงๆ ไม่อย่างนั้นแล้วเราก็จะทุกข์ เพราะว่าเราต้องทำความถูกต้อง ให้เกิดขึ้น ข้างนอกใช่ไหมคะ อาจจะเป็นขบวนการ อาจจะเป็นการทำหนังสือ อะไรก็ตาม แต่การรักษา สันติภาพในใจ ของเราแต่ละคน คิดว่า สำคัญ เพราะถ้าหากว่าเราต่อสู้ข้างนอก แต่ว่าใจของเรานั้นไม่สงบ ใจของเราฟุ้งซ่านไป หรือว่าถูกรบกวน เรายังหวั่นไหวด้วยโลกธรรม เราเองจะเป็นทุกข์ ในท้ายที่สุด ต่อสู้ข้างนอก แต่ว่าต้องต่อสู้ข้างในด้วย

# ท่านมีอะไรจะแนะนำพวกเราบ้างไหมคะ?
- คิดว่าชาวอโศกในภาพรวม ผ่านมรสุมผ่านอะไรมาเยอะ แต่ก็ดูเหมือนว่ามีความเข้มแข็ง มั่นคงดี ในการปฏิบัติธรรม ต่อไปเอกภาพของชาวอโศกคิดว่าเป็นสิ่งที่น่าชื่นชม งานของ ชาวอโศก ในแง่ของ การเผยแพร่ ในเรื่องการแนะนำให้ประชาชนได้รู้จักการกินมังสวิรัติ ซึ่งทำให้เราไม่ต้องเบียดเบียนใคร คิดว่า เป็นวิถีชีวิตที่น่าชื่นชม วิถีชีวิตของความเรียบง่าย สมถะ กลับคืนสู่รูปแบบการใช้ชีวิตดั้งเดิม ขององค์สมเด็จ พระสัมมาสัมพุทธเจ้า เป็นสิ่งที่ น่าชื่นชม สิ่งเหล่านี้อยากจะให้รักษาเอาไว้ เอกภาพในหมู่ของชาวอโศกเอง เป็นสิ่งที่น่าชื่นชม

คือไม่ว่าพ่อท่านจะอยู่หรือไม่ ชาวอโศกก็จะคงอยู่ต่อไปได้ พยายามที่จะรักษาคุณธรรม เหล่านี้ไว้ คุณสมบัติ เหล่านี้ไว้ น่าจะเป็นหนทางที่ถูกต้อง

แต่เป็นห่วงนิดหนึ่งตรงเรื่องการพัฒนาข้างใน ถ้าเราพัฒนาข้างนอกและข้างในไป พร้อมๆกัน ชาวอโศก เป็นคนที่ เสียสละเยอะนะ ปรับจากชีวิตชาวโลกมาเป็นชีวิตชาววัดได้เยอะมาก เป็นสิ่งที่เป็นตัวอย่าง ให้กับ สังคมโลก แต่ในขณะเดียวกัน ถ้าชาวอโศก ทำด้วย ความตระหนัก รู้ว่าเราทำอะไร เราเป็นลูกพระพุทธเจ้า อย่างไร แล้วเราปฏิบัติ ในตัวของเราเอง ที่จะมีความสุข ในตัวของเราเอง คิดว่าน่าจะเป็นสิ่งที่ชาวอโศก จะทำได้ ไม่ยากนัก

# ข้อบกพร่องที่มองเห็น เพื่อที่เราจะได้แก้ไข?
- บางทีบทบาทของผู้หญิงในอโศกคิดว่ายังไม่สมดุล พ่อท่านได้ตั้งกฎเกณฑ์ว่าต้องมีพระ ๔ รูป ถึงจะบวช ผู้หญิงขึ้นมา ๑ รูป การตั้งกฎเกณฑ์ตรงนี้นะคะ ทำให้ผู้หญิงหลายคน ของอโศก ต้องหันเหออกไปอื่น น่าจะ เปิดกว้างตรงนี้มากขึ้น เพราะว่าพลังอโศก ครึ่งหนึ่ง เป็นพลังผู้หญิง แล้วเวลานี้ พลังผู้หญิงเป็นพลังสำคัญ พลังที่จะโอบเอื้อต่อสังคม เป็นพลัง ผู้หญิงนะ ถ้าหากว่าอโศกใช้ประเด็นนี้ให้เป็นประโยชน์กับอโศกเอง อโศก จะก้าวหน้า มากกว่านี้ แต่พ่อท่านคิดว่า ถ้าผู้หญิงมากแล้ว กองทัพคล้ายๆจะถูกชอนไชอะไร ประมาณนั้น ถ้าหากเปิดประเด็นนี้ สำหรับผู้หญิงให้มากขึ้น สำหรับชาวอโศกนะ น่าจะดีนะคะ เจริญพรค่ะ

** ทนายชำนาญ พิเชษฐพันธ์
# พวกเราควรปรับปรุงเรื่องอะไรบ้างคะ?
- ไม่มีอะไรที่จะแนะนำ ผมก็ติดตามอยู่ ก็รู้อยู่ว่าทุกอย่างทำดี จนคนเขาเลื่อมใส คงไม่มี คำแนะนำอะไร มีแต่ว่า เราก็เลื่อมใสเหมือนคนอื่นเขามากกว่า

# นานาสังวาสต่างกับสิทธิมนุษยชนอย่างไรบ้าง?
- ผมว่ามันไม่ต่างอะไรหรอก ผมว่าอันนี้เป็นสิทธิ ผมมีความเห็นตั้งแต่แรก ตามรัฐธรรมนูญ ต้องให้เสรีภาพ โดยสมบูรณ์ เพราะฉะนั้น การที่จะเป็นนานาสังวาส ก็เป็นเสรีภาพ โดยสมบูรณ์ ในการนับถือศาสนา ผมคิดว่า ประเทศไทย ต้องให้อิสระให้มากกว่านี้ ไม่งั้นแนวความคิดเกี่ยวกับเรื่องศาสนาใหม่ๆจะไม่มีทางเกิดขึ้น ผมว่าอันนี้ เป็นสิทธิของทุกคน โดยชอบธรรม ตามรัฐธรรมนูญ ที่จะเลือกนับถือศาสนานิกายของศาสนา อะไรต่างๆ ตามบทบัญญัติ ของรัฐธรรมนูญ ต้องครบถ้วนถูกต้อง

แล้วสันติอโศกไม่ได้ทำอะไรผิดเลยนะนี่ สันติอโศกก็ใช้สิทธิเหมือนกับที่ทุกคน จะเลือก นับถือ ศาสนา ทุกคน ไม่ได้ทำอะไรผิดเลย

# ท่านมองว่าเรื่องของสิทธิมนุษยชนในประเทศไทยในขณะนี้เป็นอย่างไรกับครั้งในอดีต?
- ผมคิดว่าไม่ดี มันเสื่อมลง เพราะว่าคนหันไปใช้วิธีการที่ไม่เคารพเสรีภาพของประชาชนมากขึ้น โดยเฉพาะ รัฐ อย่างเช่น การอุ้มก็ดี การพยายามทำอะไรที่มันไปลิดรอนเสรีภาพของประชาชนอย่างอื่นก็ดี ทุกวันนี้ มีคนพูดกัน อยู่เรื่อย ก็เพราะว่าสิทธิเสรีภาพของเรามันเสื่อมลง

# จากการที่มาช่วยทำคดี ท่านได้ข้อคิดอะไรจากการทำงานตรงนี้บ้างคะ?
- โอ....ผมได้เยอะ แต่ก่อนผมไม่ได้ใกล้ชิดกับทางศาสนาเท่าไร เหมือนกับนักเรียนคนอื่น ที่เรียนไป ก็อย่างนั้นๆ แหละ สวดมนต์ได้บ้าง รู้ที่ครูสอนบ้าง พระสอนบ้าง แต่ถามว่า เอาไปปฏิบัติหรือเปล่า ก็เปล่า

พอมาทำคดีนี้มันจำเป็นต้องศึกษามากขึ้นเยอะ ต้องมีความเข้าใจ ทีนี้เราเข้าใจมากขึ้น ศึกษามากขึ้น เราก็มองเห็นว่า คำสอนของศาสนาพุทธมีแต่ดี มีประโยชน์ ถ้าเราเอาไปทำ เท่าที่เรารู้ นิดหน่อยนี่นะ เอาไปทำ ก็เกิดคุณค่ามหาศาล อย่างเช่นง่ายๆ ถ้าเราไม่ไปโกหกใคร เราไม่ลักของใคร เราไม่ผิดลูกเมียใคร เราไม่เมาเหล้า อย่างนี้ความสุขก็มาแล้ว มีความสุขแล้ว อยู่กับลูกกับเมียสบาย นี่ให้เยอะนะ เราก็ยังนึกถึง อันนี้ เหมือนบุญคุณ ที่เราไปได้ จากการทำคดี เรายังนึกว่าเป็นบุญคุณอย่างหนึ่ง ที่สันติอโศกให้เรา

เพราะฉะนั้น เราก็แวะเวียนมาเรื่อย หนังสือที่ชาวอโศกให้มาก็ยังเอาให้แม่บ้านอ่านด้วย

# ในโอกาส ๓๐ ปีฯ มีอะไรจะฝากบอกบ้างคะ?
- คิดว่าชาวอโศกทำดีสมบูรณ์อยู่แล้ว เพียงแต่หวังว่ากิจกรรมอะไรต่างๆเราจะขยายตัว มากขึ้น แล้วให้ คนอื่น ที่ยังไม่ได้ปฏิบัติดีปฏิบัติชอบอย่างเรา ให้เขามีโอกาสได้ เหมือนเรา ไม่งั้นประเทศชาติก็วุ่นวาย ถ้าทุกคน ปฏิบัติดีปฏิบัติชอบ ปัญหาจะไม่มีเลย ไม่ว่าจะภาคใต้ หรือที่ไหน มีแต่คนรักกัน มีแต่คน จะเกื้อกูล ซึ่งกันและกัน ไม่มีใครฆ่ากัน โอ้โห...วิเศษ ยังนึกว่า ถ้าเป็นไปได้ สันติอโศกอาจจะมีบทบาท ช่วยระงับ ปัญหา ภาคใต้ได้บ้าง ไม่มาก ก็น้อยนะเนี่ย

** อาจารย์กรุณา กุศลาสัย
# ที่อินเดียมีหลายลัทธิแต่ก็อยู่กันด้วยสันติวิถีเป็นเพราะอะไร?
- เพราะนานาความคิดเขาไม่บังคับกัน ใครจะคิดยังไงก็แล้วแต่ ใครจะโฆษณา จะเขียนยังไง จะเทศน์ยังไง ไม่ว่าอะไรทั้งนั้น อยู่กันอย่างสันติครับ โดยไม่มีองค์กรของรัฐเข้ามาเกี่ยวข้อง ใครมีลัทธิความเชื่ออย่างไร ก็สามารถ ปฏิบัติตามความเชื่อของตัวเองได้

แล้วนานาสังวาสในประเทศไทย ผมว่านานาความคิดนะ ถ้าเขาเห็นว่าควรจะอยู่ด้วยกันก็ดี ถ้าเห็นว่า ไม่ควรจะอยู่ด้วยกัน ก็แล้วแต่ความคิด

# มีอะไรจะแนะนำบ้างไหมคะ?
- ผมคิดว่านานาสังวาสนั้นดีแล้ว อย่าไปบังคับมันเลย แล้วแต่ใครจะคิดยังไง อย่าไปว่ากัน ดีกว่า ให้อิสรภาพ กันดีกว่า ให้เสรีภาพกันดีกว่า ใครจะคิดยังไง จะทำยังไง จะเขียนยังไง จะพิมพ์หนังสือยังไง อย่าบังคับกันเลย

# ชาวอโศกมีอะไรต้องปรับปรุงบ้างคะ?
- ผมอนุโมทนาเป็นอย่างยิ่ง โดยเฉพาะเรื่องมังสวิรัติ

** ส.ว.โสภณ สุภาพงษ์
ผมคิดว่าสันติอโศกหรือชาวอโศกนี้นะครับ อย่าไปติดกับสิ่งที่รบกวนใจหรือที่ผ่านมา เพราะว่า สิ่งที่ทำอยู่นั้น ก็ได้เรียนรู้ตัวเอง ได้ประสบการณ์ ผมในฐานะที่ไม่ใช่ผู้ปฏิบัติธรรม ก็ปลื้มใจ กับสิ่งที่ชาวอโศกได้ทำ ก็เหลือเพียงว่า ให้มีสติที่ยึดแบบอย่างของพ่อท่านโพธิรักษ์ไว้

เมื่อไปพบสิ่งใดจะเห็นพ่อท่านจะเริ่มต้นด้วยว่า อ้าว....มีเรื่องอะไร แล้วจะเอายังไง พ่อท่าน จะเริ่มด้วย ปัญหา เริ่มด้วยความเป็นจริงของคนคนนั้น ร่วมทุกข์ร่วมสุขจากตรงนั้น ออกมา พ่อท่านไม่ได้เริ่มว่า โอ๊ย... ทำไอ้โน่น ไม่เห็นดีเลย เอาแบบฉันนี่ดีกว่า พ่อท่านไม่เคยเริ่ม อย่างนี้ พ่อท่านจะเริ่มด้วยว่า อ้าว...เป็นยังไง จะเอาอะไร คือเริ่มจากทุกเรื่องจากความจริง ตรงนั้น ไม่ใช่เริ่มจาก สิ่งที่ไม่เหมือนกับตัวเอง

อีกอันหนึ่งที่เป็นแบบอย่าง ท่านจันทร์จะเริ่มเหมือนกัน คือ อ้าว....พ่อหนุ่มจะเอายังไง ได้.... ย่อมได้ อันนี้ ก็เป็นอะไรซึ่ง...เมื่อชาวอโศกไปพบไปทำงานกับพวกอื่น เราจะไม่เริ่มติอะไร ที่ไม่เหมือนเรา เราเริ่มด้วยที่ว่า เขาเป็นยังไง

เพราะฉะนั้น การประพฤติปฏิบัติของพ่อท่านหรือท่านจันทร์ ก็เป็นลักษณะของสมณะ ที่เริ่มจาก คนอื่นก่อน เริ่มช่วย กันคิดออกมา ไม่ได้เริ่มด้วยความแตกต่าง เริ่มด้วย ความเหมือนกันก่อน ก็มีแค่นั้นนะครับ บางที เราเป็นคนเก่ง ก็มักจะเผลอ

** ส.ศิวรักษ์
ด้วยการกระพือให้หลงใหลในวัตถุ หลงใหลในเทคโนโลยีสมัยใหม่ ให้หันมาแสวงหาภูมิธรรม ดั้งเดิม และ สามารถช่วยให้พึ่งตัวเองได้อย่างมีศักดิ์ศรี และสามารถสร้างสรรค์อะไร ใหม่ๆ โดยอาศัย วัฒนธรรม ดั้งเดิม ของเรา โดยมีเนื้อหาสาระที่พุทธธรรมเป็นแกน

ผมเห็นว่าขบวนการในเมืองไทยทั้งหมด ที่ลงถึงระดับรากหญ้าและที่กว้างขวางลึกซึ้ง ทั้งทาง ด้านสังคม วัฒนธรรม และการศึกษา แหวกออกไปจากกระแสหลัก สันติอโศก ถือธง นำหน้าหมด อันนี้เป็นเหตุ ให้ผม เสนอให้ที่ประชุม มูลนิธิเสฐียรโกเศศ นาคะประทีป มอบรางวัล เกียรติคุณให้ขบวนการ สันติอโศก เมื่อปีกลาย ตอนฉลอง ๒๕ ปีอาศรมวงศ์สนิท อาศรมวงศ์สนิท มาทีหลังสันติอโศก

การที่จะต้องปรับปรุงก็คือว่า สันติอโศกจะต้องไม่พึ่งพ่อท่านอย่างเดียว การที่มีวีรบุรุษ เป็นผู้นำ คนเดียว จะไปไม่รอด เพราะถ้าพ่อท่านเป็นอะไรไป จะฟุบแฟบ ดูสวนโมกข์ เป็นตัวอย่าง อาจารย์พุทธทาสไปแล้ว สวนโมกข์ ก็ฟุบแฟบไป อย่างขบวนการของ มหาตมะ คานธีเป็นตัวอย่าง จริงๆท่านยิ่งใหญ่มาก สามารถ กู้เอกราชจากอังกฤษนะ เมื่อสิ้นท่านคานธี ไปแล้วก็ฟุบแฟบ

เพราะฉะนั้นสันติอโศกจะต้องสร้างสังฆะ ทราบว่ากลุ่มชนทั้งที่เป็นสมณะ และเป็นอุบาสก อุบาสิกา ที่ทาง มหายาน เขาเรียกมหาสังทิกะ ปรึกษาหารือร่วมกัน วางแผนต่างๆ เพื่ออนาคต เพื่อสร้างผู้นำในระดับต่างๆ อย่างกระจายอำนาจออกไป ไม่มีศูนย์อำนาจ ผมว่าอันนี้ จะเป็นบทเรียน ที่สำคัญของสันติอโศก สำหรับอนาคต

สันติอโศกนั้นตามความเห็นของผม รู้สึกจะเครียดไปหน่อย ต้องให้มีเสียงหัวเราะเยาะตัวเอง ให้มากขึ้น การทำบุญนิยม นี้ถูกต้อง แต่อย่าไปนิยมบุญมากนัก เพราะว่าชีวิตนี้ ต้องมี อารมณ์ขัน ให้มากขึ้น และต้องมี ผ่อนคลาย มากกว่าที่แล้วๆมา อันนี้จะทำให้ขยับขยาย กว้างขวาง มากขึ้น

พร้อมกันนั้นการออกจากคณะสงฆ์หลักนั้นดี แต่อย่าไปเหยียดคณะสงฆ์หลักเขา ต้องให้มี ความเมตตา กรุณา และอย่าไปเห็นว่าเขาเป็นตัวเลวร้าย ให้เห็นว่าเขาเป็นเพื่อนร่วมทุกข์ เช่นเดียวกับ ศาสนาอื่น ศาสนิก อื่น ให้เห็นเป็นเพื่อนร่วมทุกข์ เราควรจะสังสรรค์ เสวนากัน อย่างได้เรียนรู้ ซึ่งกันและกัน นี่ก็ในฐานะ กัลยาณมิตร นะครับ ก็เตือนด้วยความหวังดี ฝากเรียน พ่อท่านด้วยนะ ว่าระลึกถึงอยู่เสมอนะ

** ส.ว.ทนายทองใบ ทองเปาด์
# ในเรื่องของนานาสังวาสกับสิทธิมนุษยชนเกี่ยวข้องกันอย่างไรบ้างคะ?
- นานาสังวาสคือความแตกต่างในเรื่องความเชื่อถือในทางศาสนา ทีนี้ทางด้านสิทธิมนุษยชน ถ้าว่าโดย หลักแล้วนี่ เขาจะไม่ถือทางด้านความแตกต่าง คือเขาจะถือสิทธิอย่างหนึ่ง สิทธิในความเชื่อถือ สิทธิ ในทางศาสนา เขาจะถือเป็นหลักเลยว่า แต่ละคนต่างก็มีสิทธิ ในความเชื่อถือของตัวเอง ในทางศาสนา ของตัวเองเหมือนกัน ก็แล้วแต่คนจะถือสิทธิได้ จะไม่ก้าวก่ายกัน

มาตรา ๓๘ ของรัฐธรรมนูญบอกไว้ชัดเจนว่า บุคคลย่อมมีเสรีภาพบริบูรณ์ ในการนับถือ ศาสนา นิกายของ ศาสนา หรือลัทธินิยมในทางศาสนา และย่อมมีเสรีภาพ ในการปฏิบัติ ตามศาสนบัญญัติ หรือปฏิบัติ พิธีกรรม ตามความเชื่อถือของตน เมื่อไม่เป็นปฏิปักษ์ต่อหน้าที่ ของพลเมือง และไม่เป็นการขัดต่อ ความสงบ เรียบร้อยหรือศีลธรรมอันดีของประชาชน นี่คือ กฎหมายรัฐธรรมนูญ ซึ่งเป็นกฎหมายสูงสุด ของประเทศ

และในวรรค ๒ ยังเขียนไว้อีกว่า ในการใช้เสรีภาพดังกล่าวตามวรรคหนึ่ง บุคคลย่อมได้รับ ความคุ้มครอง มิให้รัฐกระทำการใดๆอันเป็นการรอนสิทธิ หรือเสียประโยชน์อันควรมี ควรได้ เพราะเหตุที่ถือศาสนา นิกาย ของศาสนา ลัทธินิยมในทางศาสนา หรือปฏิบัติตาม ศาสน บัญญัติ หรือ ปฏิบัติตามพิธีกรรม ตามความเชื่อถือ แตกต่างจากบุคคลอื่น

เพราะฉะนั้นนานาสังวาสที่ว่านั้น ถ้าคุณจะนับถือศาสนาที่แตกต่างจากคนอื่น ก็เป็นเสรีภาพ ที่คุณจะ นับถือได้ ใครจะไปเกี่ยวข้องหรือควบคุมคุณไม่ได้ ซึ่งอันนี้ ก็สอดคล้องกับ ปฏิญญาสากล ว่าด้วยสิทธิ มนุษยชน

ข้อ ๑๘ ของปฏิญญาสากลว่าด้วยสิทธิมนุษยชนแห่งประชาชาติ ซึ่งประกาศใช้เมื่อวันที่ ๑๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๙๑ ประเทศไทยก็เป็นสมาชิก มีพันธะกรณี ที่ต้องเคารพ และปฏิบัติ ตามสิทธิมนุษยชนนี้ ข้อ ๑๘ บอกว่า

บุคคลมีสิทธิในเสรีภาพแห่งความคิด มโนธรรม และศาสนา สิทธินี้รวมถึงเสรีภาพ ที่จะเปลี่ยน ศาสนา หรือ ความเชื่อถือ และเสรีภาพที่จะแสดงให้ศาสนาหรือความเชื่อถือ ให้ประจักษ์ ในรูปของ การสั่งสอน การปฏิบัติ กิจกรรม ความเคารพสักการะบูชา การสวดมนต์ และ การถือปฏิบัติพิธีกรรม ไม่ว่าจะโดยลำพัง ตนเอง หรือร่วมกับผู้อื่นในประชาคม และ ในที่สาธารณะ หรือที่ส่วนตัว นี่คือปฏิญญาสากลว่าด้วยสิทธิ มนุษยชน ซึ่งรัฐธรรมนูญ ของเรา จะให้สิทธิ ตรงนี้นะครับ ถ้าเราดูตามมาตรา ๒๔๐ และมาตรา ๑๘ เมื่อสักครู่นี้ แต่อ่านประกอบ กับรัฐธรรมนูญ มาตรา ๕ บอกว่า

ประชาชนชาวไทยไม่ว่าเหล่ากำเนิดเพศหรือศาสนาใด ย่อมอยู่ในความคุ้มครอง ของรัฐธรรมนูญนี้ เสมอกัน ทีนี้ เมื่อเราเป็นพลเมืองไทย เราก็มีสิทธิตามมาตรา ๓๘ ที่ผมพูด เมื่อสักครู่นี้ ได้รับความคุ้มครองตาม มาตรา ๕ โดยเท่าเทียมกับผู้อื่น

เพราะฉะนั้น ๓๐ ปีนานาสังวาสที่ผ่านมานี้นะครับ ว่าโดยหลักแล้ว เมื่อก่อนนี้ ยังไม่มี รัฐธรรมนูญ ๒๕๔๐ เราก็ได้รับ ความคุ้มครองตามปฏิญญาสากลว่า ด้วยสิทธิมนุษยชน และตามกฎหมายที่มีอยู่ในขณะนั้นคือ เสรีภาพ ในการนับถือศาสนา มาตอกย้ำ ให้หนักแน่นขึ้น ในรัฐธรรมนูญ ๒๕๔๐

เพราะฉะนั้นโดยกฎหมาย สภาพต่างๆนั้นดีขึ้น แม้จะพูดถึงในทางปฏิบัติ ผมคิดว่า ๓๐ ปี ที่ผ่านมา ที่สันติอโศก เคยถูกพิพากษามาแล้วในเรื่องที่ นานาสังวาส ผมคิดว่าบรรยากาศ ดีขึ้นนะครับ สันติอโศก ก็ดำเนินการต่างๆก้าวหน้ามาเรื่อยๆ มีผู้นับถือ มีผู้ปฏิบัติ มากขึ้น มีคนมาศึกษาหรือแม้แต่ชาวต่างประเทศ ก็มาศึกษา ถึงกิจกรรมที่สันติอโศก ได้ทำมา และ บ้านเมือง ก็ไม่ได้เข้าไปเกี่ยวข้องอะไรกับการดำเนินงาน ของ สันติอโศก อันนี้ ย่อมแสดง ให้เห็นว่า สันติอโศกได้ดำเนินภารกิจทางศาสนาต่อมา ด้วยความเปิดเผย ก้าวหน้า มาด้วยดี

# จากการที่ท่านมาช่วยทำคดีให้สันติอโศกที่ผ่านมา ท่านได้ข้อคิดอะไรจากการมาทำงานตรงนี้บ้างคะ?
- ผมรู้สึกว่าที่ผมเข้าไปทำนะครับ ผมถือว่าสันติอโศกก็เป็นพุทธ แล้วก็ดำเนินการทุกอย่าง ไปตามแนว คำสอนของพระพุทธองค์ ยึดมั่นในบทบัญญัติแห่งพระไตรปิฎก ซึ่งเป็นเสมือน หนึ่ง กฎของพุทธ สันติอโศก ได้ปฏิบัติตามนั้น โดยเคร่งครัด คือเป็นการปฏิบัติ ที่ถือเคร่ง ยึดมั่น ในการปฏิบัติตาม พระไตรปิฎก อย่างเคร่งครัด จากตรงนั้น ผมคิดว่า เพราะการที่ สันติอโศก ยึดมั่นในคำสอน ข้อกำหนด ในพระไตรปิฎก นั่นเอง ทำให้สันติอโศก ได้รับ ความคุ้มครอง และสามารถอยู่ในสังคมนี้ได้อย่างสง่างามตลอดมาครับ และ คงจะคืบคลาน ก้าวหน้า ต่อไปได้ดีครับ เจริญก้าวหน้าต่อไปด้วยดีนะครับ

# มีอะไรจะแนะนำพวกเราบ้างไหมคะ?
- ไม่บังอาจสอนสังฆราชหรอกครับ ก็เป็นแต่เพียงสังเกตและเอาใจช่วย คือคนที่ทำ ความดี อยากให้ การปฏิบัติ ของท่านเจริญรุ่งเรืองสืบไป ขยายจำนวนผู้เชื่อถือ อยู่ในความเชื่อนี้ ให้มากขึ้น เพราะคำสอน ของท่านนั้น และจริยวัตรที่เคร่งครัด ก็เป็นส่วนหนึ่งว่า หากมีคน นับถือ อย่างนี้มากขึ้นๆ ยึดมั่นในคำสอน ของพระพุทธองค์ ยึดมั่นในพระไตรปิฎก ก็จะทำ ให้สังคมนี้ มีความสงบสุข มีสันติภาพ เกิดขึ้นได้ จาก คำสอน ของท่านก็ดี ยึดมั่น ในพระไตรปิฎก จากหนังสือของสันติอโศกที่ทำก็ดี คำสอนต่างๆ ที่ได้อ่านมา อยู่เสมอนี้ ก็จะเน้น ในสิ่งที่ดีงาม ให้ทุกคนประพฤติในสิ่งที่ดีงาม ให้สละกิเลส เหล่านี้ ผมคิดว่า ถ้าหาก ทุกคน ได้ปฏิบัติตามคำสอนของพระพุทธองค์ โดยเคร่งครัด ตามที่เราทำมานี้ โลกก็คง จะไม่วุ่นวาย ในการ ฆ่าฟันกัน ไม่มีการประพฤติมิชอบ ไม่ว่าโกงกิน อะไรต่างๆเหล่านี้ ก็คง จะไม่เกิดขึ้น เดี๋ยวนี้คนหลง ในวัตถุ หลงในกิเลสเยอะ บ้านเมืองจึงวุ่นวาย

เพราะฉะนั้น ถ้ากลับมายึดมั่นตามคำสอนนี้ กินง่าย อยู่ง่าย พอเพียง เหมือนอย่าง ท่านสมณะ โพธิรักษ์ ผมเห็นแล้ว ผมก็ยังงงคนที่มีความสุข มีความเจริญก้าวหน้า ในชีวิต ในงานที่ทำอยู่ แต่ต้องกลับมาอยู่ ในสบง จีวร ผืนเดียว เดินเท้าเปล่าในที่ทุรกันดารได้ ถ้าหาก มีคนอย่างนี้มากขึ้น โลกก็จะมีสันติสุข มากขึ้นครับ

- บุญนำพา -